Οι λογικές πλάνες είναι ουσιαστικά εσφαλμένα επιχειρήματα, δηλαδή συλλογισμοί που οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα, είτε εξαιτίας ψευδών προκείμενων είτε λόγω λογικών σφαλμάτων στον συλλογισμό. Είναι εντελώς φυσιολογικό να υποπίπτουμε ασυνείδητα σε λογικές πλάνες κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης, αλλά πολύ συχνά χρησιμοποιούνται συνειδητά ως εργαλείο χειραγώγησης, πειθούς και παραπλάνησης.
Οι λογικές πλάνες κατατάσσονται σε τυπικές, οι οποίες παρουσιάζουν δομικά ελαττώματα, και άτυπες, δηλαδή επιχειρήματα που, παρόλο που είναι άψογα στη δομή τους και φαίνονται λογικά και πειστικά, είναι εσφαλμένα ή παραπλανητικά στο περιεχόμενό τους.
Μια ιδιαίτερα κοινή άτυπη λογική πλάνη είναι το ψευδές δίλημμα, το οποίο συνίσταται στο να επιβάλλονται στον συνομιλητή μόνο δύο επιλογές, μια εκ των οποίων είναι συνήθως μια ακραία αρνητική συνέπεια που θα πραγματοποιηθεί αν δεν αποδεχθεί ένας συγκεκριμένος όρος. Για παράδειγμα, ένας πολιτικός θα μπορούσε να προσπαθήσει να αποκτήσει τη στήριξη των ψηφοφόρων με ένα επιχείρημα του είδους “Όσοι δεν ψηφίσουν για το κόμμα μας δεν νοιάζονται για το μέλλον της χώρας μας”. Παραβλέπεται, λοιπόν, το γεγονός ότι οι ψηφοφόροι μπορούν να ψηφίζουν για ένα άλλο κόμμα που θεωρούν πιο συναφές στις απόψεις τους και να νοιάζονται ταυτόχρονα για το μέλλον της χώρας. Ένας χορτοφάγος θα μπορούσε να κατηγορήσει κάποιον που τρώει κρέας επειδή μισεί όλα τα ζώα ή να είναι ένας άνθρωπος χωρίς καρδιά, σαν να μην ήταν δυνατόν να αγαπάει κανείς τα ζώα και ταυτόχρονα να μην είναι χορτοφάγος. Ο συνομιλητής σπρώχνεται στη γωνιά και αισθάνεται αναγκασμένος να υποστηρίξει τη θέση του άλλου, αφού η άλλη επιλογή είναι μακράν η χειρότερη.
Δυο κοινοί παράγοντες αυτών των επιχειρημάτων είναι η υπερβολική απλοποίηση της πραγματικότητας, που γίνεται ασπρόμαυρη και χάνει το ευρύ φάσμα αποχρώσεών της, και την αμφισβήτηση των ηθικών αξιών του συνομιλητή (“επίθεση στο άτομο”). Αυτή η στρατηγική είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική με άτομα που έχουν μια ανεπαρκή γνώση επί του θέματος, και γι’αυτό είναι πιο επιρρεπή να δεχθούν οποιαδήποτε θέση χωρίς αντιρρήσεις, είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις προσωπικές επιθέσεις.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα λογική πλάνη είναι και το “whataboutism”. Ο ομιλητής δεν προσεγγίζει το συζητούμενο θέμα κατά μέτωπο, αλλά στρέφει την προσοχή σε ένα σχετικό θέμα που θεωρεί ή υπονοεί ότι είναι πιο σημαντικό, επικαλούμενος την υποκρισία του συνομιλητή του, ο οποίος θα έπρεπε πρώτα να ασχοληθεί με τα πράγματα που είναι στην κορυφή της λίστας πριν καν να σκεφτεί τα υπόλοιπα. Ένα πρακτικό παράδειγμα είναι όταν συζητιέται ένα νομοσχέδιο για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων ζευγαριών και, αντί να αντικρούσει κανείς τις πτυχές του νομοσχεδίου με τις οποίες διαφωνεί, επισημαίνει ότι η χώρα έχει πιο σοβαρά και επείγοντα προβλήματα. Ή όταν λέμε ότι, πριν να μιλήσουμε για τις βοήθειες στους μετανάστες, πρέπει να σκεφτούμε τις ανάγκες των ντόπιωντων ιθαγενών. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα δυο θέματα αποκλείονται αμοιβαία και πρέπει απολύτως να ακολουθηθεί μια πλασματική ιεραρχική σειρά.
Υπάρχουν εκατοντάδες λογικές πλάνες, αλλά είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις πιο συχνές για να τις αποφεύγουμε στην επιχειρηματολογία μας αλλά και για να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά κάθε είδος συζήτησης, έτσι ώστε να την καθιστάμε πιο παραγωγική και εποικοδομητική.